Trước khi bình minh ló rạng ở Điện Phương (Quảng Nam), các nghệ nhân đất sét đã bày bàn làm việc dưới rặng tre bên bờ sông Thu Bồn, bắt đầu nặn gốm trong tiếng chim hót. Cứ đến mỗi tháng 10 hàng nặm, khi nước sông dâng cao, họ lại dừng việc, dọn dẹp đồ nghề và chỉ quay lại khi nước rút.
Lấy cảm hứng từ nhịp điệu mùa mưa, năm 2016 công ty kiến trúc Tropical Space đã xây dựng Terra Cotta Studio – một xưởng gốm chống lũ cho nghệ sĩ Lê Đức Hạ. Hằng năm, nước lũ dâng vào phần hạ lưu công trình khối hộp này, nhưng thay vì phá hủy, dòng nước chảy qua những bức tường gạch lỗ. Thiết kế gạch đục còn giúp thông gió, tạo bóng râm, thích ứng với khí hậu khắc nghiệt miền Trung.
Năm 2023, công trình được mở rộng với Terra Cotta Workshop. Đây là lò nung lớn, có không gian cho nhiều nghệ sĩ làm việc đi kèm một trung tâm đón tiếp du khách. Tác phẩm được đặt trên bệ cao 2 mét, vượt mức lũ cao nhất trong thế kỷ. Hệ thống điện đặt cao gần 1 mét, thiết bị có thể dễ dàng đưa lên kệ trong mùa mưa bão.
Những bức tường gạch đục lỗ tạo bóng râm đồng thời thúc đẩy luồng không khí lưu thông. Ảnh: CNN
“Chúng tôi không thiết kế để chống lại dòng nước,” anh Nguyễn Hải Long, đồng sáng lập Tropical Space, nói. “Công trình chỉ đứng đó, lặng lẽ quan sát mực nước sông lên xuống.”
Anh Long thuộc thế hệ kiến trúc sư mới, ưa dùng vật liệu địa phương và kỹ thuật truyền thống – không chỉ gạch mà cả nền nhà sàn, sàn tre nổi – như công cụ bền vững trước biến đổi khí hậu. Anh cho biết Terra Cotta Studio và Workshop lấy cảm hứng từ những ngôi nhà truyền thống của thương nhân địa phương, vốn vượt lũ nhờ tường gạch đục lỗ.
“Nếu sống hòa hợp với tự nhiên, ta sẽ nhận ra giới hạn và cả món quà của nó,” anh nói. “Lũ không chỉ tàn phá, mà còn đem lại phù sa, nguyên liệu. Nếu mất đi sự gắn kết với đất, ta sẽ bỏ lỡ cả cơn giận, niềm vui và những đổi thay tinh tế của thiên nhiên.”
Trên tuyến đầu khí hậu
Với hơn 2.000 dặm bờ biển và đồng bằng thấp, Việt Nam nằm trong nhóm quốc gia dễ "tổn thương" nhất bởi khí hậu.
Theo Cơ sở Toàn cầu về Giảm nhẹ và Phục hồi Thảm họa, hơn 70% dân số đối mặt thường xuyên với thiên tai như bão, lũ, xâm nhập mặn. Năm 2020, tác động khí hậu gây thiệt hại 10 tỷ USD (3,2% GDP), theo Ngân hàng Thế giới. Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc dự báo 40% Đồng bằng sông Cửu Long sẽ ngập vào năm 2100.
Đối mặt thách thức đó, H&P Architects (Hà Nội) sáng tạo những công trình như thực thể sống, lên xuống theo dòng nước, neo giữ bằng cọc và dây thừng.
Nguyên mẫu Nhà tre nổi của công ty cung cấp một giải pháp mô-đun cho khu vực dễ bị lũ lụt ở Đồng bằng sông Cửu Long. Các cọc tre lõi đặc tạo thành một khung hình tam giác nhẹ nhưng chắc chắn, được nâng đỡ bởi các thùng nhựa tái chế. Một mái nhà nhô ra rộng rãi giúp thu thập nước mưa và hỗ trợ các tấm pin mặt trời, cung cấp năng lượng và nước dự trữ trong trường hợp các con đường gần đó tạm thời bị ngập nước.
Hệ thống cửa linh hoạt có thể dễ dàng đóng mở tùy theo điều kiện thời tiết, giúp ngôi nhà thông thoáng trong thời tiết khô ráo và được bịt kín an toàn trong mùa bão, khiến ngôi nhà trông như “những bông hoa đứng vững giữa mùa lũ”, theo kiến trúc sư Đoàn Thanh Hà.
Được neo vào lòng sông, ngôi nhà có thể dâng lên và hạ xuống theo thủy triều — ngay cả trong những cơn bão lớn. Ảnh: CNN
Bão nhiệt đới ngày càng nhiều và mạnh ở Việt Nam. Tại làng Cẩm Thanh (Hội An), VTN Architects của kiến trúc sư Võ Trọng Nghĩa xây “Nhà Cộng đồng Casamia” – công trình 22 khung tre vòm cao 8,8 mét, mái tranh gia cố lưới thép, đứng vững trước gió bão.
Tre vốn linh hoạt, có thể uốn lắc theo gió, phù hợp khí hậu nóng ẩm. “Tre nên được dùng nhiều hơn trong nhà hàng, không gian cộng đồng,” ông Nghĩa nói.
Gần TP.HCM, công ty thiết kế T3 Architects áp dụng giải pháp khác tại HippoFarm: Công trình được nâng cao bằng khung thép tái chế, cách nhiệt bằng trấu trộn đất diatomit. Thiết kế kế thừa mái hiên rộng, thông gió chéo truyền thống, dùng gạch, cát, vôi, tre địa phương.
Giải pháp địa phương, tầm nhìn toàn cầu
Theo CNN, các thiết kế này của Việt Nam đã lan rộng ra thế giới. H&P Architects hiện đã nhận nhiều yêu cầu thiết kế nhà tre nổi từ Campuchia, Philippines, Ấn Độ, Trung Quốc và Mỹ.
Tuy nhiên, ông Hà nhấn mạnh, công trình cần gắn với bối cảnh địa phương. Nơi không có tre có thể dùng gỗ, thép tái chế.
Trong khi đó, ông Nghĩa đã thực hiện nhiều dự án tre ở Trung Quốc và cả Triển lãm Kiến trúc Venice 2018. Tre có thể tồn tại nửa thế kỷ nếu ngâm nước và được hun khói – một kỹ thuật truyền thống Việt Nam.
Nhưng rào cản lớn là pháp lý. Viện Kỹ sư Xây dựng Anh (ICE) gọi tre là vật liệu thay thế ít carbon, nhưng nó chưa phổ biến ở phương Tây vì thiếu quy chuẩn và sự hoài nghi. Hiện chỉ 8 quốc gia có quy chuẩn tre, Mỹ là nước phương Tây duy nhất.
“Ở đâu cũng có thể dùng tre, vấn đề chỉ là giấy phép xây dựng,” ông Nghĩa nói. “Chúng ta có thể kết hợp tre với gỗ hay thép để đạt chuẩn, nhưng tre vẫn là vật liệu chính.”
