Hiện nay, Việt Nam có khoảng 7,3–7,5 triệu ha đất lúa nước, sản lượng đạt khoảng 34,5 triệu tấn/năm. Theo số liệu từ Tổng cục Hải quan, Việt Nam xuất khẩu tổng cộng 9 triệu tấn gạo trong năm 2024, thu về 5,67 tỷ USD, tăng trưởng 11,1% về lượng và 21,2% về kim ngạch so với năm 2023, lập kỷ lục trong lịch sử ngành gạo.
Tuy nhiên, sản xuất nông nghiệp đang xếp thứ ba về lượng phát thải khí nhà kính – sau ngành năng lượng và giao thông. Trong đó, riêng ngành trồng trọt phát thải khoảng 80 triệu tấn CO₂ mỗi năm, chiếm hơn 30% tổng phát thải toàn quốc, trong đó riêng sản xuất lúa nước chiếm đến 50% lượng phát thải trong toàn ngành nông nghiệp.
Những nguyên nhân chính gồm sử dụng nước chưa hiệu quả, mật độ gieo sạ quá dày, tỉ lệ bón phân chưa hợp lý và xử lý rơm rạ không đúng cách.
Trồng lúa không phát thải tạo giá trị bền vững
Mô hình trồng lúa giảm phát thải hiện nay là một trong những giải pháp kinh tế, mà còn là yêu cầu cấp bách để thích ứng với biến đổi khí hậu và phát triển nền nông nghiệp tuần hoàn – xanh – bền vững.
Trồng lúa giảm phát thải là hướng canh tác mới nhằm giảm phát thải khí nhà kính, đặc biệt là khí methane (CH₄) phát sinh từ môi trường ngập nước trong ruộng lúa truyền thống, đồng thời duy trì năng suất, tiết kiệm chi phí và nâng cao hiệu quả kinh tế cho người trồng lúa.
Trồng lúa giảm phát thải (ảnh minh hoạ).
Theo đó, mô hình canh tác lúa giảm phát thải hướng đến thực hiện đồng bộ “5 giảm”: giảm giống, giảm nước tưới, giảm phân bón, giảm thuốc bảo vệ thực vật và giảm rủi ro sản xuất. Nhờ áp dụng cấy máy, cấy hàng và gieo sạ với khoảng cách hợp lý, lượng giống sử dụng chỉ bằng 1/3 so với cách gieo sạ thông thường. Đồng ruộng thông thoáng hơn, sâu bệnh ít phát sinh, giảm đáng kể chi phí thuốc và phân bón.
Trong đó, kỹ thuật tưới nước ngắt quãng (AWD – Alternate Wetting and Drying), tức là không giữ ruộng ngập liên tục mà để ruộng khô đến mức nứt chân chim rồi mới tưới lại, có thể giảm phát thải khí CH₄ từ 30–70%, tiết kiệm 15–30% lượng nước tưới, qua đó giảm chi phí bơm nước đáng kể.
Việc bón phân cũng được thực hiện theo nguyên tắc “4 đúng” (đúng loại – đúng lượng – đúng thời điểm – đúng cách) để tránh dư thừa đạm – nguồn chính gây phát thải khí nitrous oxide (N₂O), một loại khí nhà kính có sức nóng gấp 300 lần CO₂.
Ngoài ra, mô hình còn khuyến khích sử dụng phân hữu cơ từ rơm rạ, trấu, phân gia súc, thay thế dần phân bón hóa học, vừa tái tạo chất hữu cơ cho đất, vừa giảm phát thải từ quá trình sản xuất phân công nghiệp.
Một thay đổi đáng chú ý từ mô hình là việc xử lý rơm rạ sau thu hoạch. Nếu trước đây nông dân có thói quen đốt rơm rạ tại ruộng vừa gây ô nhiễm không khí, vừa làm mất chất hữu cơ thì nay, nhờ áp dụng chế phẩm sinh học, toàn bộ rơm rạ được ủ tại chỗ làm phân bón cho vụ sau hoặc thu gom bán rơm cho người trồng nấm, chăn nuôi… Nhiều người nông dân còn chia sẻ: “Giờ đốt rơm là đốt tiền”.
Thực tế triển khai tại các địa phương cho thấy hiệu quả kinh tế tăng rõ rệt.
Tại Diễn đàn Khuyến nông & Nông nghiệp tổ chức vào 3/2025 với chủ đề “Giải pháp thúc đẩy canh tác lúa phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh tại vùng Đồng bằng Sông Cửu Long”, báo cáo cho thấy mô hình trồng lúa giảm phát thải kết hợp tăng trưởng xanh đạt năng suất ấn tượng 10 tấn/ha. Sau khi trừ chi phí, nông dân thu lãi 55,5 triệu đồng/ha – tương đương gần nửa lượng vàng.
Mô hình trồng lúa giảm phát thải tại Đắk Lắk giúp giảm chi phí khoảng 2,9 triệu đồng/ha, năng suất tăng thêm 0,93 tấn/ha, lợi nhuận ròng tăng hơn 15 triệu đồng/ha. Ở Điện Biên, thu nhập của nông dân tăng 4,8–9,3 triệu đồng/ha, lợi nhuận cao hơn 50% nhờ mô hình canh tác mới.
Trung bình, mô hình giúp giảm khoảng 20% lượng giống, phân bón hóa học, thuốc bảo vệ thực vật và nước tưới, góp phần hạ đáng kể chi phí đầu vào, một trong những yếu tố then chốt giúp nông dân cải thiện thu nhập.